Aardkundige schatkamer

Overblijfselen uit de ijstijd, zoals keileembulten op Texel, Wieringen, Gaasterland en Urk, zijn als verhogingen in het landschap nog zicht­baar. Op de bodem van het IJsselmeer liggen resten van de prehistorische mens en sporen van zijn leefwijze, zoals vuursteen en aardewerk. Op een aantal plaatsen is het oorspronkelijke landschap daar nog ongestoord aanwezig. Musea, zoals het Huis van Hilde Castricum, het Wieringen Eilandmuseum Jan Lont, het Fries museum in Leeuwarden en het Erfgoedcentrum Nieuwland Lelystad, hebben in hun collectie vondsten uit de prehistorie. Ze geven een indruk van deze verdronken schatkamer.

Archeologische schatkamer

Sporen uit de ijzertijd en de Romeinse tijd zijn door archeologisch onderzoek langs de randen van het IJsselmeer bekend, maar in het landschap is niets meer te zien uit deze tijd.

Archeologische en aardkundige schatkamer

De terpen of werven zijn nog goed zichtbaar in het landschap. De terpen in Friesland hebben bijvoorbeeld vaak een oude bewoningskern. Op Marken zijn de werven nog grotendeels bewoond. En op Wieringen zijn bijzondere archeologische vondsten gedaan die verwijzen naar de Vikingtijd.

Samengebald erfgoed langs de randen

Kasteel Radboud en het Muiderslot hebben de tand des tijds doorstaan. Ze zijn verschillende keren verwoest en weer opgebouwd. Ze staan nog steeds als markante gebouwen aan de oever van het IJsselmeer.

Oude Zuiderzeelandschappen

Grillige dijken met restanten van dijkdoorbraken – wielen – zijn nog op veel plaatsen te zien. In de nieuwe Zuiderzeepolders zijn de voormalige Zuiderzee eilanden Urk en Schokland (UNESCO Werelderfgoed) nog goed zichtbaar. De stadsmuren van Enkhuizen, Harderwijk en Kampen hebben nog steeds of opnieuw een waterkerende functie.

Samengebald erfgoed in haven­steden en -dorpen

De meeste oude steden rond het IJssel­meer zijn betrekkelijk klein gebleven. Een uitzondering is Hoorn, dat na WOII een grote uitbreiding krijgt. Veel havensteden liggen niet meer aan groot, open water door de aanleg van de Zuiderzeepolders. Middeleeuwse steden krijgen in de loop van de 16e eeuw en in de 17e eeuw verster­kingen door vesting­werken. Vaak zijn restanten van de stervormige aardwerken, muren en poorten nog te zien. Soms zijn ze dienst gaan doen als water­kerende dijken. Aan de handel herinneren de waag-, munt- en accijnsgebouwen, VOC- of WIC-kamers, rijk gedecoreerde stadspoorten, koopmanswoningen en stadhuizen. Ook zijn er nog vele water gerelateerde gebouwen zoals sluizen, gemalen, aanlegbolders, loodsen en sluiswachterswoningen.

Samengebald erfgoed in haven­steden en -dorpen

In vrijwel alle havenplaatsen is nog veel dat herinnert aan het belang van de Zuiderzee. Durgerdam, Marken, Monnickendam, Edam, Hoorn, Enkhuizen, Medemblik, Makkum, Workum, Hindeloopen, Blokzijl, Vollenhove, Elburg, Harderwijk, Bunschoten, Spakenburg, Naarden, Muiden en Urk, Kampen, Zwolle en Harlingen hebben één of meer beschermde stads- of dorpsgezichten. In veel havenplaatsen ligt in de historische haven ook varend erfgoed. De IJsselmeersteden- en dorpen zijn de belangrijkste thuishavens van de Bruine Vloot, een aanduiding voor de ruim 500 historische zeil- en motorvrachtschepen.

Zuiderzeewerken

De stoomgemalen van de ringvaart om het Haarlemmermeer en het Woudagemaal (Unesco Werelderfgoed) laten nu nog zien wat stoomkracht heeft betekend voor de waterveiligheid van weleer. Het Woudagemaal functioneert nog steeds als achtervang bij hevige wateroverlast in Friesland. De Afsluitdijk vormt nog altijd de markante scheiding tussen het IJsselmeer en de Waddenzee. Verhalen en beelden over de afsluiting van de Zuiderzee zijn te beleven in het Nieuwland Erfgoed Centrum in Lelystad.

Zuiderzeewerken

De lange, lineaire dijken, de strakke verkavelingsstructuur en de rationeel ingerichte dorpen en boerderijerven zijn typische kenmerken van de maakbare samenleving. De voormalige eilanden Urk en Schokland vormen hierin een opvallende uitzondering. De IJsselmeerpolders bieden steeds opnieuw ruimte aan nieuwe, maatschappelijke denkbeelden en functies, van landbouw en recreatie tot woningbouw, nieuwe natuur en windenergie. De IJsselmeerpolders hebben daarin een voorbeeldfunctie. Nagele, Schokland (Wereld­erfgoedcentrum), Waterloopbos, Nieuwland erfgoedcentrum en Bataviawerf zijn aantrekkelijk om te recreëren.

Deltaprogramma en Gebiedsagenda 2050

De dijken zijn ‘af’, maar nieuwe ingenieurskunst is er nog steeds. Neem het IJssel­oog in het Ketelmeer (1999), een eiland met een cirkelvormig baggerdepot, en de Balgstuw bij Ramspol (2002), een stormvloedkering in de vorm van een opblaasbare dam tussen het Ketelmeer en het Zwartewater. Ook het IJsselmeergebied als geheel maakt zich op voor de toekomst.

Deltaprogramma

Actuele en toekomstige problemen met afvoer en berging van water raken ook het IJsselmeergebied als spil van de Nederlandse waterhuishouding en onze zoetwater voorraad. Het Deltaprogramma onderzoekt deze opgaven in onderlinge samenhang. Zeespiegelstijging bemoeilijkt de natuurlijke afvoer van het IJsselmeer en vraagt om een toekomstbestendige Afsluitdijk met extra afvoer, spuicapaciteit en vismigratie. Pieken en dalen in de wateraanvoer vragen om een flexibel waterpeil en een aanpassing van de bestaande waterkeringen. Dat heeft ook gevolgen voor de historische steden en dorpen. De aanwezige cultuurhistorische kwaliteiten vragen soms om bijzondere oplossingen, zoals uitklapbare of uitschuifbare waterkeringen.

Windturbines en blauwe energie

Met de ligging aan open water zijn de IJsselmeerpolders zeer geschikt voor de opwekking van windenergie. Concentratie van grote turbines in clusters en langs de rechte lijnen van de dijk doen recht aan de openheid en de herkenbaarheid van landschappelijke structuren. Er zijn initiatieven voor duurzame energie zoals drijvende zonnepanelen, geothermische installaties en warmte uit oppervlakte water. En er is een proefgebied langs de Afsluitdijk voor de opwekking van ‘blauwe energie’ zoals getijde-energie.

In de Gebiedsagenda 2050 wordt nagedacht over de integrale opgaven van het IJsselmeergebied. Het gebied moet veilig blijven, mogelijkheden bieden voor bedrijvigheid en energie opwekking, voor toerisme en recreatie. En ook de kwaliteit van natuur, wonen en leven handhaven en verbeteren. De cultuurhistorische karakteristieken en de ervaringen uit het verleden vormen daarbij een belangrijke inspiratiebron.